Υψόμ. 160 μ.
Στη βόρεια πλευρά της πεδιάδας της Μεσαράς, πάνω στον οδικό άξονα Ηρακλείου-Μοιρών και στην ανατολική πλευρά της αρχαίας Γόρτυνας (πιθανόν πάνω στο νεκροταφείο της) βρίσκεται το χωριό Άγιοι Δέκα.
Το όνομα του, το οφείλει στους Άγιους Δέκα Μάρτυρες, οι οποίοι μαρτύρησαν εδώ το 250 μ.Χ.
Ο χώρος κατοικείται συνεχώς απο την αρχαιότητα, αλλα ως οικισμός με αυτό το όνομα θα πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά τουλάχιστον μετά την οριστική ερήμωση της Γόρτυνας, που συνέβη με τον καταστροφικό σεισμό του 670 μ.Χ. ή κατά άλλους με την κατάκτηση της Κρήτης απο τους Άραβες γύρω στο 824 μ.Χ.
Ο ναός των Αγίων Δέκα Μαρτύρων, που χρονολογείται στον 13ο-14ο αιώνα, είναι κτισμένος πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής.
Ο οικισμός καταγράφεται πρώτη φορά σε έγγραφο 1304 του νοταρίου του Χάνδακα P. Pizolo και σε έγγραφο του Δουκικού αρχείου του Χάνδακα του 1374 (Agi Deca), ενώ αναφέρεται και στο κατάστιχο των Φέουδων του Σεξτερίου Santa Croce του 13ου -14ου αι.
Το 1415 επισκέφτηκε τη Γόρτυνα ο Λατίνος ιερομόναχος Cr. Buontelmondi. Στο κείμενο του αναφέρεται στην εκκλησία των Αγίων Δέκα, στην ανατολική πλευρά της Γόρτυνας, την οποία κατέταξε στις πιό καλοκτισμένες των ημερών του, διακοσμημένη με γαλάζια και χρυσά χρώματα και δάπεδο απο μαρμάρινες πλάκες.
Η περιγραφή του για το χώρο ολοκληρώνεται με αναφορά σε ένα κυκλικό κτίσμα βόρεια της εκκλησίας, οπου κατοικούσαν ερημίτες.
Ενετικές Απογραφές
1577 ''Agius Dheca'' (Fr. Barozzi)
1583 308 κάτ. '' Agius Dheca'' (P. Castrofylaka)
1630 ''Aius Dheca'' (Bassilicata)
Οι Άγιοι Δέκα, όπως φαίνονταν απο βόρεια, στις αρχές του 20ου αιώνα.
Κατα την περίοδο της Τουρκοκρατίας το χωριό αναφέρεται ως Σουλτανικό Χάσι και κατοικείται απο χριστιανούς και μουσουλμάνους κάτοικους, ενώ υπάρχουν καταγραφές και για εξισλαμισμούς. Η τοπική παράδοση θέλει επι Τουρκοκρατίας να εγκαταστάθηκαν εδώ 30 οικογένειες απο τα Σφακιά.
Το 1817, επισκέφθηκε τους Αγίους Δέκα ο Αυστριακός γιατρός και περιηγητής F. W. Sieber καταγράφοντας την απόλυτη φτώχεια του οικισμού, η εκκλησία του οποίου έχει πορτα απο πλεγμένα κλαδιά δέντρων, ενώ το 1834 ο Άγγλος περιηγητής Rochford Scott αναφέρεται και πάλι στην ανέχεια της εκκλησίας και του τοπικού πληθυσμού, που κατοικεί σε 60-80 κακοχτισμένα καταλύματα.
Ο Γάλλος πολιτικός, διλωμάτης και περιηγητής στην Ελλάδα το 1892 και το 1897 V. Berard, αναφέρει τους Αγίους Δέκα ως χωριουδάκι Σφακιανών που έφτασαν ως εδώ κατα την τελευταία φάση της Τουρκοκρατίας, βρίσκοντας σχεδόν το σύνολο των οικισμών της Μεσαράς ερειπωμένους και ακατοίκητους. Κατα την περίοδο αυτή, οι Σφακιανοί κάτοικοι του οικισμού, ήταν πάντα σε κατάσταση συναγερρμού, αφού ανα πάσα στιγμή κινδύνευαν απο επιδρομές Τουρκοκρητικών που έχοντας χάσει τις περιουσίες τους στην ύπαιθρο, αποζητούσαν εκδίκηση.
Το σύνολο των περιηγητών του 18ου και 19ου αιώνα επισκέφθηκε τους Αγίους Δέκα, αφου αποτελούσε την τελευταία στάση πρίν την επίσκεψη στην αρχαία Γόρτυνα και στο σπήλαιο του Λαβύρινθου.
Στον οικσμό λειτούργησε σχολείο πριν την Επανάσταση του 1866 και μετά απ΄ αυτήν.
Οθωμανικές Απογραφές
1650 25 άγαμοι φορολ. ''Ayoz Deka''
91 νοικοκυριά φορολ.
1671 77 χαράτσα ''Ayoz Deka''
1832 10 χριστ. οικογ. ''Hagii Dheka'' (R. Pashley)
10 μουσουλμ οικογ.
1881 247 χριστ. κάτ. ''Άγιοι Δέκα'' (Δήμος Αμπελούζου)
7 Τούρκ.κάτ.
Κατα την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας ο οικισμός υπάχθηκε στο Ειρηνοδικείο και το Ταχυδρομικό γραφείο Μοιρών, ενώ με νόμο του 1900 η Επισκοπή Αρκαδίας μεταφέρθηκε στη περιοχή της Μεσαράς και οι Αγίοι Δέκα ορίστηκαν ως Επισκοπική Έδρα.
Απογραφή Κρητικής Πολιτείας
1900 47 κάτ. ''Άγιοι Δέκα'' (Δήμος Γόρτυνας)
Το 1925 συστάθηκε η Κοινότητα Άγιων Δέκα, αποτελούμενη απο τους οικισμούς Βουρβουλίτη, Μητρόπολης Αγίων Δέκα και Γκαγκαλών ενώ το 1927 οι οικισμού Γκαγκάλες και Μητρόπολη αποσπάστηκαν και αποτέλεσαν ξεχωριστές ομώνυμες κοινότητες.
Ελληνικές Απογραφές
1920 555 κάτ. ''Άγιοι Δέκα''
1928 628 >> >>
1940 740 >> >>
1951 798 >> >>
1961 780 >> >>
1971 753 >> >>
1981 766 >> >>
Χάρτης
Πηγές
Σ. Σπανάκης - Πόλεις και χωριά της Κρήτης
Ι. Φαντάκης - Οικισμοί της Κρήτης κατα την Β' Βυζαντινή περίοδο
F. W. Sieber - Ταξιδεύοντας στη νήσο Κρήτη το 1817
Κρήτη - Το αφιέρωμα
V Berard - Κρητικές Υποθέσεις
