Υψόμ, 460 μ.
Στις δυτικές υπώρειες του Ψηλορείτη, εντός της κοιλάδας Αμαρίου που σχηματίζεται ανάμεσα στον Ψηλορείτη και το όρος Κέδρος, βρίσκεται το Αμάρι.
Η ονομασία του οικισμού αλλα και ολόκληρης της κοιλάδας του Αμαρίου που αποτελεί φυσικό πέρασμα απο τη βόρεια στη νότια πλευρά του νησιού, πηγή του μεγάλου Πλατύ Ποταμού, αλλά και τόπο συγκέντρωσης πολλών υδάτων κυρίως απο τον Ψηλορείτη, οφείλεται κατα κάποιους στην ομηρική λέξη αμάρη = αυλάκι.
Άλλη εκδοχή, συνδέει το όνομα με την Αχαική λέξη αμάρα = ημέρα και τον Αμάριον Δία.
Παλαιότερη αναφορά στο όνομα του χωριού, γίνεται στο Κατάστιχο των Φέουδων της Τούρμας Άνω Συβρίτου, του 13ου-14ου αιώνα, ενώ αναφέρεται και σε έγγραφο του 1368 (Amari de partibus Sivritorum).
Ο οικισμός πάντως, πιστεύεται οτι είναι κατα πολύ παλαιότερος. Σε μικρή απόσταση βόρεια του χωριού, βρίσκεται ο ναός Αγίων Κοσμά και Δαμιανού, χτισμένος πάνω σε παλαιότερο που χρονολογείται ίσως και απο την Α' Βυζαντινή περίοδο.
Λίγο βορειότερα, βρίσκεται ο ερειπωμένος τρίκλιτος ναός της Παναγίας Κεράς, με εντοιχισμένο οικόσημο του Οίκου των Καλέργηδων, χτισμένος κατα τον 15ο αιώνα, πάνω στα ερείπια παλαιότερου σταυροειδούς ναού με τρούλο, που χρονολογείται απο τη Β' Βυζαντινή περίοδο.
Η Πύλη της Παναγίας Κεράς Αμαρίου στις αρχές του 20ου αιώνα.
(Φώτο: Giuseppe Gerola - Βενετικά Μνημεία της Κρήτης - Μετ. Σ. Σπανάκης)
Εντός του οικισμού, βρίσκεται ο τοιχογραφημένος ναός της Αγίας Άννας, με κτητορική επιγραφή το έτος 1196.
Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, σε οχυρή θέση εντός του οικισμού υπήρχε πύργος, ενώ το χωριό αποτέλεσε έδρα Καστελανίας.
Ενετικές Απογραφές
1583 131κάτ. ''Amari'' (Castrofylaka)
1630 ''Amari''
Στην οθωμανική απογραφή του 1650, το Αμάρι αναφέρεται ως Χάσι του Μπεϊλέρμπεη Κρήτης, ενώ το 1670 ως Χάσι του Μιρλιβά Ρεθύμνου.
Κατοικήθηκε κυρίως απο χριστιανούς και λίγους μουσουλμάνους κατοίκους.
Οθωμανικές Απογραφές
1650 65 νοικοκ. 20 άγαμ. φορολ. ''Nefs-i Amari''
1834 20 χριστ. οικ. 1 μουσουλμ. ''Nefs-i Amari'' (Robert Pashley - Αιγυπτιακή απογρ.)
1881 284 χριστ. 8 μουσουλμ. ''Αμάρι'' (Δήμος Μοναστηρακίου)
Απογραφή Κρητικής Πολιτείας
1900 378 κάτ. ''Νευς Αμάρι'' (Δήμος Μοναστηρακίου)
Αμάρι 1953
Ελληνικές Απογραφές
1928 286 κάτ. ''Νευς Αμάρι'' (Έδρα Ομών Κοινότ.)
1940 306 κάτ. ''Νευς Αμάρι''
1951 220 κάτ. ''Νευς Αμάρι''
1961 193 κάτ. ''Αμάρι''
1971 166 κάτ. ''Αμάρι''
1981 142 κάτ. ''Αμάρι''
Χάρτης
Πηγές
Σ. Σπανάκης - Πόλεις και χωριά της Κρήτης
Ι. Φαντάκης - Οικισμοί της Κρήτης κατα τη Β' Βυζαντινή περίοδο