Υψόμ. 0-10 μ.
Στη δυτική πλευρά του μυχού του Κόλπου Κισσάμου, στη θέση που βρισκόταν η αρχαία Κίσσαμος, βρίσκεται η σύγχρονη Κίσσαμος ή Καστέλλι Κισσάμου, η οποία χρονολογείται απο τον 4ο αι. μ.Χ. όταν και ξανακτίστηκε, μετά την ολοκληρωτική καταστροφή της, απο τον μεγάλο σεισμό του 365 μ.Χ.
Η ανοικοδόμηση της πόλης άρχισε αμέσως μετά τον καταστροφικό σεισμό και σύντομα έγινε και πάλι ισχυρή, έτσι που στην Α΄ Βυζαντινή περίοδο, αποτέλεσε έδρα Επισκόπου και αναφέρεται ως μία απο τις 22 πόλεις της Βυζαντινής Κρήτης, στο Συνέκδημο του Ιεροκλέους, που χρονολογείται γύρω στο 535 μ.Χ.
Είναι πολύ πιθανόν ήδη απο τον 7ο αιώνα, με τις επιδρομές των Σλάβων στο νησί και καθόλη τη διάρκεια της Αραβοκρατίας η πόλη να περιήλθε σε παρακμή, ενώ και κατά την Β΄ Βυζαντινή περίοδο δεν υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις κατοίκησης, αφού και η επισκοπική έδρα είχε πλέον μεταφερθεί στην Επισκοπή.
Η λαϊκή παράδοση, έχει συνδέσει την Κίσαμο με τον θρύλο των 12 Βυζαντινών πριγκιπικών οικογενειών ή 12 Αρχοντόπουλων, που αποίκισαν την Κρήτη με χρυσόβουλο του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού το 1082 ή το 1092 μ.Χ. ή κατα άλλους το 1182 μ.Χ. επι ηγεμονίας Αλέξιου Β' Κομνηνού. Η εκστρατεία που οργανώθηκε για τον αποικισμό αυτόν, αποτελόταν απο 100 πλοία, τα οποία έκαναν απόβαση στη θέση Μαύρος Μώλος, μια μικρή χαρακτηριστική έξαρση της ξηράς, μπροστά απο την αρχαία Κίσαμο.
Το 1206, ο Κόμης της Μάλτας και πειρατής Erico ή Arrigo de Castro ή de Castello γνωστός και ως Errico Pescatore εκμεταλευόμενος την αδράνεια των Βενετών που ήταν απασχολημένοι με τις νέες κτήσεις τους στην Ελλάδα μετά το τέλος της 4ης Σταυροφορίας, αποβιβάστηκε στην Κρήτη και αυτοανακηρύχθηκε Άρχοντας του νησιού, φροντίζοντας ταυτόχρονα την ταχύτατη οχύρωση του.
Αναγνωρίζοντας τη στρατηγική θέση της περιοχής και την πιθανότητα απόβασης στον Κόλπο Κισσάμου, έκτισε ένα νέο φρούριο σε μικρή απόσταση απο τη θάλασσα, στη θέση που βρισκόταν η αρχαία Κίσσαμος.
Το φρούριο αυτό, διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στην δημιουργία και την ιστορία του μικρού βούργου που αναπτύχθηκε γύρω του και εξελίχθηκε σε οικισμό που τελικά πήρε το όνομα φρουρίου, όπως έγινε και με όλα τα υπόλοιπα φρούρια στην Κρήτη, που γύρω τους αναπτύχθηκε οικισμός.
Το 1211, ο Errico Pescatore συνθηκολόγησε και αποχώρησε απο το νησί. Το φρούριο στην Κίσαμο πέρασε στα χέρια των Ενετών, που το αναβάθμισαν και το κατέστησαν σε ισχυρό στρατιωτικό κέντρο της περιοχής, ονομάζοντας το Castel Chissamo.
Κατα την περίοδο αυτή, αναπτύχθηκε για πρώτη φορά ο μικρός βούργος γύρω απο το φρούριο, που ασφαλώς θα εξυπηρετούσε και διάφορες ανάγκες του.
Το 1262, ξέσπασε Επανάσταση με αρχηγούς τους Σκορδίληδες, τους Μελισσηνούς και τους Χορτατζήδες, υποκινούμενη απο τον Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο, που είχε ήδη ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη και εκδιώξει τους Φράγκους.
Το φρούριο της Κισάμου δέχτηκε ισχυρή πολιορκία απο τους Επαναστάτες αλλά δεν κατακτήθηκε, είναι όμως βέβαιο οτι ο μικρός βούργος θα είχε τις ανάλογες φθορές.
Νέα καταστροφή επήλθε στον οικισμό κατα την Επαναστάση των Μαργαριτών Μυλοποτάμου το 1332 και στην Επανάσταση των Ψαρομιλήγκων και του Λέοντος Καλέργη το 1341, οπου ο οικισμός καταστράφηκε ολοσχερώς.
Κατα τα επόμενα χρόνια, ο οικισμός δημιουργήθηκε ξανά, με τη συγκατάθεση και των Ενετικών αρχών και άρχισε πλέον να αναπτύσεται σταθερά, ενω πήρε το όνομα Καστέλλι Κισσάμου. Κάποιες φορές ο οικισμός αναφέρεται και ως Καμάρα Κισσάμου, όνομα που αφορά τη συνοικία γύρω απο την είσοδο του φρουρίου.
Ο οικισμός αναφέρεται στο Κατάστιχο των Φέουδων της Τούρμας Κισάμου στις αρχές του 15ου αιώνα, ως Castrum Chisami.
Το 1415, επισκέφτηκε την Κίσσαμο ο λατίνος ιερωμένος Cristoforo Buondelmonti. Το πλοίο που τον μετέφερε έδεσε στο κατεστραμένο λιμάνι της αρχαίας Κίσσαμου, στη θέση Μαύρος Μώλος, η οποία απείχε μισό μίλι απο το φρούριο και τον οικισμό γύρω απο τα τείχη του, που είχε διάμετρο περίπου 2 μιλίων.
Στα μέσα περίπου του 16ου αιώνα, γύρισε στην Κρήτη Γεράσιμος Παλαιοκάπας. Με καταγωγή απο οικογένεια ευγενών της Κυδωνίας, σπούδασε στην Πάντοβα και διατέλεσε έφορος το 1544 στο Πατάβιο Γυμνάσιο.
Ασπάστηκε το δόγμα των Ουνιτών, ή Ελληνόρυθμων Καθολικών, ενώ γυρνώντας στην Κρήτη εκάρει μοναχός στη Μονή Αγκαράθου.
Σύντομα χειροτονήθηκε Επίσκοπος Κισσάμου αποτελόντας τη μοναδική περίπτωση Ορθόδοξου Επισκόπου στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη, απολαμβάνοντας συγχρόνως και τον απόλυτο σεβασμό των Ενετών.
Την μεγάλη περιουσία του, την δώρισε στο Ποντιφίκιο Ελληνικό κολλέγιο του Αγίου Αθανασίου στη Ρώμη, που δημιουργήθηκε το 1577 με σκοπό την εκπαίδευση Ελληνόρυθμων ιεροσπουδαστών, με τον όρο να σπουδάζουν στην Πάντοβα με έξοδα του κολεγίου 24 Έλληνες, 16 απο την Κρήτη και 8 απο αλλού.
Με τον θάνατο του, η Επισκοπή Κισσάμου περιήλθε και πάλι στους Καθολικούς.
Ενετικές Απογραφές
1583 845 κάτ. ''Castel Chisamo'' (Castrofylaka)
1630 ''Castel Chisamo'' (Bassilicata)
Με την απομάκρυνση των Ενετών, οι Τούρκοι αναβάθμισαν το φρούριο και το κατέστησαν κέντρο της στρατιωτικής εποπτείας της περιοχής.
Κατά τα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κατοχής, η Κίσσαμος αναφέρεται ως Χάσι του Μπεϊλέρμπέη Κρήτης, ενώ στην απογραφή του 1670 καταγράφεται ως Χάσι του Μιρλιβά Χανίων.
Κατα την τελευταία περίοδο της Τουρκοκρατίας, ο μουσουλμανικός πληθυσμός του οικσμού είχα εγκατασταθεί εντός του κάστρου, ενώ ο χριστιανικός πληθυσμός κατοικούσε γύρω απο αυτό, στις συνοικίες Πάνω και Κάτω Καμάρα, μπροστά απο την κεντρική πύλη του κάστρου, στην Κουνουπίτσα και στον Πάνω και Κάτω Πύργο.
Το 1894 ο οικισμός κατοικόταν απο 110 χριστιανικές και 95 μουσουλμανικές οικογένειες.
Στον ναυτικό αποκλεισμό του 1897, η φύλαξη της Κισάμου ανατέθηκε στους Αυστριακούς. Κατα την άφιξη τους στη θαλάσσια περιοχή μπροστά απο την Κίσσαμο βρισκόταν σε εξέλιξη νυχτερινή επιχείρηση Επαναστατών κατά του φρουρίου και της συνοικίας Καμάρα, που φυλούσε ο Τουρκικός στρατός. Τα πλοία των Αυστριακών έκαναν αισθητή την παρουσία τους με προβολείς και προληπτικούς κανονιοβολισμούς απομάκρυνοντας έτσι τους επαναστάτες.
Το Καστέλι στα μέσα του 19ου αιώνα
Απο την απογραφή του 1881 και μέχρι την απογραφή του 1961, ο οικισμός καταγράφεται ως ''Καστέλλι,'' ενώ το 1966 μετονομάστηκε σε ''Κίσσαμος.''
Οθωμανικές Απογραφές
1650 72 νοικοκ. 20 αγαμ. ''Nefs i Kisamo''
1671 ''Nefs i Kisamo''
1881 414 χριστ. οικογ. ''Καστέλλι'' (Έδρα ομών. Δήμου)
312 μουσουλμ. οικογ.
Κατα την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας ο οικισμός υπαγόταν στο Ταχυδρομικό Γραφείο και στο Ειρηνοδικείο Κισσάμου καθώς και στον Δήμο Κισάμου.
Απογραφή Κρητικής Πολιτείας
1900 670 κάτ. ''Καστέλλι''
Το Καστέλι Κισάμου, κατα την περίοδο του μεσοπολέμου.
Το 1925 ο οικισμός ορίσκτηκε ως έδρα της νεοσύστατης Κοινότητας Καστελλίου, ενώ το 1969 ο οικισμός μετονομάστηκε σε Κίσσαμος.
Ελληνικές Απογραφές
1920 596 κάτ. ''Καστέλι'' Έδρα Αγροτ. Δήμου
1928 1280 κάτ ''Καστέλι'' Έδρα Ομών. Κοινότ.
1940 1204 κάτ. ''Καστέλι'' >> >> >>
1951 1847 κάτ. ''Καστέλι'' Έδρα Ομών Δήμου
1961 2071 κατ. ''Καστέλι'' >> >> >>
1971 2996 κάτ. ''Κίσαμος'' >> >> >>
1981 2749 κάτ. ''Κίσαμος'' >> >> >>
Κατα τη μάχη της Κρήτης το 1941, στη θέση Κάμπος, έπεσαν Γερμανοί αλεξιπτωτιστές, αλλα οι κάτοικοι του Κίσαμου τους αποδεκάτισαν.
Με την επικράτηση των δυνάμεων του άξονα στο νησί, οι Γερμανοί σε αντίποινα βομβάρδισαν το χωριό προκαλώντας τεράστιες καταστροφές, αλλα χωρίς θύματα, αφού οι κάτοικοι είχαν ήδη απομακρυνθεί.
Ξενοδοχείον Ύπνού ο Μορφεύς κατα τη δεκαετία του '50.
Χάρτης
Πηγές
Ι. Φαντάκης - Οικισμοί της Κρήτης κατα τη Β' Βυζαντινή περίοδο
Cristoforo Buondelmonti - Περιγραφή της Νήσου Κρήτης
Σ. Σπανάκης - Πόλεις και χωριά της Κρήτης
V. Berard - Κρητικές Υποθέσεις
