Οικισμός της Ενετικής περιόδου που αναπτύχθηκε ως βούργος στην ανατολική πλευρά των τειχών του Χάνδακα.
Οφείλει το όνομα του στην ομώνυμη κοιλάδα που εκτείνεται απο τη σημερινή γέφυρα των Πατελών μέχρι την παραλία.
Παρόλο που στις Ενετικές απογραφές δεν αναφέρεται, εξελίχθηκε σε ένα απο τους μεγάλους οικισμούς πέριξ του κάστρου, με τρείς εκκλησίες, ανάμεσα στις οποίες και η γυναικεία Μονή Αγίου Γεωργίου του Διασορίτη που αναφέρεται απο το 1320 ως εκκλησία και το 1524 ως μοναστήρι, ενώ κατα τα τέλη του 16ου αιώνα ανφέρεται ως κτήμα της Αγίας Αικατερίνης Σιναϊτών.
Στα τέλη του 16ου αιώνα, ο οικισμός αποδεκατίστηκε απο την επιδημία πανώλης, ενώ λίγο αργότερα, (1619) με την εμφάνιση της Τουρκικής απειλής, οι Ενετοί αποφάσισαν την κατεδάφιση του, για στρατηγικούς λόγους.
Οι κάτοικοι του οικισμού πάντως δεν εγκατέλειψαν τις εστίες τους, και η διαταγή φαίνεται να μην εκτελέστηκε. Η καταστροφή του οικσμού ήρθε μοιραία μερικά χρόνια αργότερα, με την Τουρκική πολιορκία του Χάνδακα, όταν ο οικισμός βρέθηκε στο επίκεντρο των πιο σκληρών επιθεσεων που δέχθηκε ο Χανδακας.
Μετά την Τουρκική κατάκτηση ο θεσμός των Λαζαρέτων (λοιμοκαθαρτήρια) ατόνισε και για μια περίοδο, οι ασθενείς με επικίνδυνες μεταδοτικές ασθένειες ήταν υποχρεωμένοι να κυκλοφορούν στους δρόμους φορώντας κουδούνες.
Η μεγάλη έξαρση της λέπρας στην Κρήτη κατα την περίοδο αυτή, οδήγησε το 1717 την Οθωμανική διοίκηση στην υποχρεωτική μετεγκατάσταση όλων των Χανσενικών σε περιοχές έξω απο τα μεγάλα αστικά κέντρα, που ονόμασε Μεσκινιές.
Στον Χάνδακα η περιοχή μετεγκαστάστασης των Χανσενικών ορίστηκε στους μαγαράδες (σπηλιάρια) της παλιάς συνοικίας του Μαρουλά που εκτείνονται στην ανατολική πλευρά της ομώνυμης κοιλάδας, μέχρι την παραλία.
Στους Χανσενικούς της Μεσκινιάς, η Οθωμανική διοίκηση χορηγούσε ένα καρβέλι ψωμί την ημέρα. Το εισόδημα τους συμπληρωνόταν απο την επαιτεία έξω απο τις πύλες του κάστρου και απο μικρά κτήματα στην περιοχή της κοιλάδας τα οποία καλιεργούσαν.
Οθωμανικές Απογραφές
1881 253 κάτ. ''Μισκινιά''
Κατα την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας η υγειονομική πολιτκή αποτέλεσε μείζον θέμα προτεραιότητας στα πλαίσια των Ευρωπαϊκών προσταγών της εποχής, με τα οποία η Κρητική διοίκηση επιθυμούσε διακαώς να εναρμονιστεί.
Τον Ιούλιο του 1901, η Κρητική βουλή ψήφισε τον νόμο (375/1901) ''Περί Απομόνωσης των Λεπρών,'' ο οποίος προέβλεπε την υποχρεωτική δήλωση της ασθένειας στις αρχές, τη μετεγκατάσταση τους και πρόστιμο για τους παραβάτες. Ενώ όμως ο νόμος περι απομόνωσης είχε ψηφιστεί, ο τόπος διαμονής τους δεν είχε οριστεί ακόμα.
Ένας δεύτερος νόμος που ψηφίστηκε δύο χρόνια αργότερα, (463/1903) ''Περι Εγκαταστάσεως των εν Κρήτη Λεπρών'' ή ''Κομμένων'' και όριζε ως τόπο διαμονής τη Σπιναλόγκα σήμανε ταυτόχρονα και το τέλος της κατοίκησης της Μεσκινιάς απο Χανσενικούς, οι οποίοι εγκατέλειψαν οριστικά την περιοχή μέχρι το τέλος του ίδιου έτους.
Απογραφή Κρητικής Πολιτείας
1900 1074 κάτ. ''Μεσκινιά''
Η κοιλάδα του Μαρουλά όπως φαίνεται απο τα τείχη του Χάνδακα και όπως άρχισε να
διαμορφώνεται κατα το πρώτο μισό του 20ου αιώνα και μετά την απομάκρυνση των Χανσενικών
απο την περιοχή και τον εγκλεισμό τους στη Σπιναλόγκα.
Οι νέοι κάτοικοι της περιοχής που εγκαταστάθηκαν εδώ μετά την αποχώρηση των Χανσενικών, θέλωντας να αποβάλλουν και τα τελευταία ψίγματα μνήμης του παρελθόντος της περιοχής την μετονόμασαν σε Χρυσοπηγή, προς τιμήν της ομώνυμης εκκλησίας που κτίστηκε στην περιοχή.
Ελληνικές Απογραφές
1920 1057 κάτ.
1928 120 κάτ.
Στις επόμενες απογραφές, η Χρυσοπηγή ως προάστιο πλέον του Ηρακλείου απογράφεται μαζί με το Ηράκλειο.
Πηγές
Σ. Σπανάκης - Πόλεις και χωριά της Κρήτης
Δ. Τσουγκαράκης Ἑ. Ἀγγελομάτη - Τσουγκαράκη - Τὰ γυναικεῖα ὀρθόδοξα μοναστήρια τοῦ Χάνδακα καὶ τῆς εὐρύτερης περιοχῆς του κατὰ τὴ Βενετοκρατία*