Η χαμηλή και μακρόστενη Νησίδα Χρυσή ή Γαϊδουρονήσι απέχει περίπου 8 μίλια νότια από το λιμάνι της Ιεράπετρας. Καλύπτει μια έκταση 5000 στρεμμάτων, με μήκος περίπου 5 χλμ. και μέσο πλάτος 1 χλμ.
Ψηλότερο σημείο της νήσου, είναι ο λόφος Κεφάλα (31 μ.), στην ανατολική πλευρά του νησιού.
Κύριο χαρακτηριστικό του νησιού είναι το κεδρόδασος, που καλύπτει έκταση 1500 περίπου στρεμμάτων με 14 δένδρα ανα στρέμμα και μέση ηλικία περίπου 200 χρόνων.
Δυτικό όριο της Νησίδας, είναι η βραχώδης και αλίμενη
Άκρα Κεφάλα, απο την οποία οι νότιες ακτές της Νησίδας
εκτείνονται προς ανατολικά, σχηματίζοντας βραχώδεις
μικροκολπώσεις, σπουδαιότερες απο τις οποίες είναι
η Κασέλα, και τα Βλυχάδια.
Ορμίσκος Ανεμομυλος
(Άνοιγμα 0,6/10 του μιλίου - Είσδυση 1,6/10 του μιλίου - Προσανατολ. Ν.)
Περίπου 2,5 μίλια ανατολικά της παραπάνω Άκρας, σχηματίζεται η Άκρα Μουζούρια, δυτικό όριο του Ορμίσκου Ανεμόμυλος, ανατολικό όριο του οποίου είναι η Άκρα Κεντραλίδι.
Στη θέση Βουγιού Μάτι, στην ανατολική πλευρά του παραπάνω ορμίσκου,υπάρχει προβλήτα που εξυπηρετεί τα μικρά πλοία της τοπικής ακτοπλοίας, ενώ τα υπόλοιπα παράλια του μυχού του ορμίσκου, αν και αμμώδη, καλύπτονται κατα διαστήματα απο βράχους πάνω και κάτω απο την επιφάνεια της θάλασσας.
Σε μικρή απόσταση απο τη μικρή προβλήτα, βρίσκεται το τουριστικό περίπτερο του νησιού, που λειτουργεί ως καφέ και ταβέρνα.
Ο ορμίσκος Ανεμόμυλος, όπως φαίνεται απο νότιοανατολικά.
Απο την Άκρα Κεντραλίδι, νοτιοανατολικό όριο της Χρυσής,
οι ακτές, βραχώδης, στρέφονται προς βόρεια, σχηματίζοντας τα
ανατολικά παράλια του νησιού.
Σε απόσταση περίπου 2/10 του μιλίου βόρειοανατολικά της
Άκρας Κεντραλίδι και 1/10 του μιλίου ανοικτά των ακτών,
σχηματίζονται οι επικίνδυνοι για τη ναυτιλία, Βράχοι Καλαφάτενα.
Ορμίσκος Καταπρόσωπο
(Άνοιγμα 2,5/10 του μιλίου - Είσδυση 1/10 του μιλίου - Προσανατολ. Α.)
Το σημείο της ακτής που βρίσκεται ακριβώς δυτικά των Βράχων Καλαφάτενα, αποτελεί το νότιο όριο του Ορμίσκου Καταπρόσωπο.
Βόρειο όριο του ορμίσκου, αποτελεί σημείο της ακτής που βρίσκεται 2,5/10 του μιλίου βορειότερα.
Οι βραχώδεις ακτές του Ορμίσκου Καταπρόσωπο, καλύπτονται απο βράχους πάνω και κάτω απο την επιφάνεια της θάλασσας, σε μικρή απόσταση απο τις ακτές.
Στις ακτές αυτές, προσάραξε το 1981, το φορτηγό ''Ιράντα.''
Απο το βόρειο όριο του Ορμίσκου Καταπρόσωπο, οι ακτές
εκτείνονται προς βόρεια επι 2/10 του μιλίου, μέχρι την Άκρα
Φωκιόσπηλιο, βορειοανατολικό όριο της Χρυσής και απο 'κεί
κάμπτονται προς δυτικά επι 2/10 του μιλίου, μέχρι σημείο της ακτής,
που αποτελεί το ανατολικό όριο του Ορμίσκου Μπελεγρίνα.
Ορμίσκος Μπελεγρίνα
(Άνοιγμα 5/10 του μιλίου - Είσδυση 1,5/10 του μιλίου - Προσανατολ. Β.)
Στη βορειοδυτική πλευρά του νησιού, σχηματίζεται ο Ορμίσκος Μπελεγρίνα, με την ομώνυμη παραλία στο μυχό του.
Απο το ανατολικό όριο του ορμίσκου, ξεκινά επικίνδυνη για τη ναυτιλία γλώσσα με βραχώδη αβαθή, βόρειου-βορειοδυτιού προσανατολισμού, μήκους 1,5/10 του μιλίου.
Δυτικό όριο του παραπάνω ορμίσκου, αποτελεί σημείο της ακτής που βρίσκεται 5/10 του μιλίου ανατολικότερα.
Ο ορμίσκος Μπελεγκρίνα, όπως φαίνεται απο δυτικά.
Τα βόρεια παράλια του νησιού, συνεχίζουν την πορεία τους
προς δυτικά μετά το δυτικό όριο του Ορμίσκου Μπελεγρίνα,
επι 1,4 μίλια, μέχρι την Άκρα Μουρί, σχηματίζοντας
μικροκολπώσεις και παραλίες, με σπουδαιότερη αυτή του
Χατζηβόλακα, αμέσως δυτικά του Ορμίσκου Μπελεγρίνα.
Επι της Άκρας Μουρί, λειτουργεί Φάρος, με τα παρακάτω χαρακτηριστικά:
Σχήμα 7 του Φ.Ε.Α. (Απο νότια)
Λευκό κυκλικό θυλάκιο
με σιδηρόπλεκτο οβελό
Στίγμα Περίοδος Ύψος Φωτοβολία
B 34o 52' 8'' Αναλ. Λευκ. 12'' 12 μέτρα 10 μίλια
A 25o 41' 7'' 0,5 + 2,5 + 0,5 + 8,5 = 12''
Απο την Άκρα Μουρί, οι ακτές σταδιακά στρέφονται προς
νότια, σχηματίζοντας τις δυτικές ακτές του νησιού, οι οποίες
βραχώδης και με μικροκολπώσεις σπουδαιότερες απο τις
οποίες είναι η Κόκκινη Πλάκα και ο Κεντράς, εκτείνονται
επι 1 μίλι, μέχρι την Άκρα Κεφάλα, νοτιοδυτικό όριο της νήσου.
Η Χρυσή πιστεύεται οτι αναδύθηκε απο τον βυθό πρίν απο 350.000 - 70.000 χρόνια, ώς αποτέλεσμα ηφαιστειακής δραστηριότητας.
Κύριο χαρακτηριστικό του θαλάσσιου πλούτου της περιοχής, είναι ο τεράστιος αριθμός κοχυλιών που κατακλύζουν τις ακτές της.
Ο πλούτος αυτός, φαίνεται οτι προσέλκυσε και τους πρώτους οικιστές του νησιού, οι οποίοι ασχολήθηκαν με την σπογγαλιεία και τη συλλογή των κοχυλιών murex για την παραγωγή πορφύρας και την εξαγωγή της σε πόλεις της Μεσογείου.
Ίχνη αρχαίων οικισμών, που ξεκινούν απο την Πρωτομινωική περίοδο και φτάνουν μέχρι τα Ρωμαϊκά χρόνια, υπάρχουν στην δυτική πλευρά του νησιού, κοντα στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, οπου ανασκάφηκε λαξευτός τάφος μινωικών χρόνων και αναγνωρίστηκαν οικοδομικά λείψανα νεότερης εποχής, στην Άκρα Μουρί, σε βραχώδη περιοχή ανατολικά του Ορμίσκου Πελεγρίνα οπου έχουν αναγνωριστεί λείψανα οικημάτων και κεραμική προανακτορικών χρόνων και στο ύψωμα Κεφάλα, οπου πιθανολογούνται τάφοι ανακτορικών χρόνων.
Αρχαιότητες σε εγκατάλειψη, βόρειοδυτικά του Αγίου Νικολάου.
Απο τον Πλίνιο (24-79 μ.Χ.), αναφέρεται ως Χρύσα, ενώ κατά τον διάπλου της Κρήτης απο τον Μπουντελμόντι το 1415, το νησί αναφέρεται ώς Χριστιανά, σε κοινή ονομασία με τα Κουφονήσια.
Απο τον Δάπερ αναφέρεται ώς Γαδειρονήσι και σε χάρτες του 17ου και 18ου αιώνα καταγράφεται με το όνομα Καλδερονήσι.
Αναφέρεται οτι η ονομασία Γαϊδουρονήσι προήλθε απο τα πολλά Γαϊδούρια που είχαν οι κάτοικοι για την κάλυψη των αναγκών τους, είναι όμως πιθανόν να πήρε το όνομα αυτό και απο την προσφιλή συνήθεια παλαιότερων χρόνων, τα συμπαθή τετράποδα να εγκαταλείπονται σε μικρονήσια κατα τα τελευταία χρόνια της ζωής τους, γεγονός που έδωσε αυτή την ονομασία σε αρκετά απο τα μικρά και ακατοίκητα νησιά της Ελλάδας, όπως το Γαϊδουρονήσι της Πάρου, της Αττικής, της Αιτωλοακαρνανίας κλπ.
Ένας τοπικός θρύλος, υποστηρίζει οτι το νησί ονομάστηκε Χρυσή κατα την αποχώρηση των Τούρκων απο την Κρήτη, αφού έθαψαν εκεί το χρυσό τους, όμως η ονομασία είναι σίγουρα παλαιότερη, αφού αναφέρεται από τον Πλίνιο ώς Χρύσα, ήδη απο τον 1ο μ.Χ. αιώνα. Πιθανότερο είναι να ονομάστηκε έτσι απο την λευκή άμμο που κατακλύζει τις βόρειες ακτές του νησιού και προέρχεται απο την αποσύνθεση μικροκοχυλιών που απαντώνται σε μεγάλους πληθυσμούς στη θαλάσσια περιοχή της νήσου.
Στις αρχές του 14ου αιώνα, Αλγερινοί πειρατές κατέλαβαν το Γαϊδουρονήσι και το χρησιμοποίησαν ως ορμητήριο. Το 1317, αναφέρεται έξαρση των πειρατικών επιδρομών, κυρίως στα νότια παράλια. Οι Ενετοί αντέδρασαν παραχωρώντας το νησί ως φέουδο στον Andrea Dandolo, με την υποχρέωση να εκδιώξει τους πειρατές και να το οχυρώσει. Το έργο πάντως της οχύρωσης, φαίνεται οτι δεν εκτελέστηκε ποτέ.
Με την αποχώρηση των Τούρκων απο την Κρήτη και την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923, το Γαϊδουρονήσι περιήλθε στην κυριότητα του Ελληνικού κράτους.
Το 1933, πουλήθηκε σε κάτοικους της Ιεράπετρας, προς εκμετάλευση. Φαίνεται οτι τότε άρχισε να καλιεργείται συστηματικά, κυρίως στο δυτικό μέρος του, οπου υπάρχουν ακόμα σήμερα ίχνη καλιέργειας.
Τίτλοι ιδιοκτησίας απο κληρονόμους των πρώτων ιδιοκτητών υπάρχουν ακόμα σήμερα, όμως το νησί πλέον προστατεύεται απο το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα διάσωσης περιοχών φυσικού κάλλους ''Natura 2000.''
Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, στη δυτική πλευρά του νησιού.
Χάρτης
Πηγές
Πλοηγός Τόμ. Β΄ - Υδρογραφική Υπηρεσία Στρατου
Φαροδεικτης Ελληνικών Ακτών
Τα Νησιά της Κρήτης - Κωστής Παπαγεωργίου
Ιστορία της Κρήτης - Θεοχάρης Δετοράκης