Υψόμ. 460 μ.
Ο Κρουσώνας είναι χωριό και έδρα του πρώην Δήμου Κρουσώνα, στις ανατολικές υπώρειες του Ψηλορείτη και στα δυτικά όρια του νομού Ηρακλείου.
Το όνομα του χωριού έχει αρχαϊκή ρίζα και παραμένει αναλοίωτο για περισσότερο απο 2.500 χρόνια. Πιστεύεται οτι στην περιοχή υπήρχε αρχαία πόλη με την ονομασία Κρουσών.
Η λαική παράδοση αναφέρει οτι η παλαιότερη ονομασία του χωριού ήταν Κυρία Γωνιά.
Άλλη εκδοχή, συνδέει την ονομασία του οικισμού με τη λέξη ''κούρσος'' (''Kursona'' αναφέρεται πρώτη φορά στις Οθωμανικές απογραφές του 1650 και 1671) τις πειρατικές επιδρομές δηλαδή που ανάγκαζαν τους κατοίκους να εγκαταλείπουν τα χωρια τους και να καταφεύγουν σε οχυρώτερες θέσεις.
Βέβαιη και συνεχής θεωρείται η κατοίκηση του χώρου ήδη απο τη Γεωμετρική εποχή ενώ σε διάφορες θέσεις γύρω απο τον σημερινό οικισμό εντοπίζονται ίχνη κατοίκησης μέχρι τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς χρόνους.
Η εκκλησία της Παναγίας Κεράς χρονολογείται απο τον 10ο - 12ο αιώνα, γεγονός που μαρτυρά την κατοίκηση του χωριού και στη βυζαντινή περίοδο
Στο έγγραφο καταγραφής της περιουσίας του κοινού, του 1248, ο Κρουσώνας αναφέρεται ως Αυτοκρατορικός οικισμός.
Σε άλλο έγγραφο του 1271 αναφέρεται απο τον συμβολαιογράφο του Χάνδακα Leon Marcello, ενώ το 1374 καταγράφεται ως Φέουδο του Marcus Justinian.
Ενετικές Απογραφές
1577 ''Chrussona'' (Fr. Barozzi)
1583 262 κάτ. ''Crussona'' (P. Castrofylaka)
1630 ''Crussona'' (Bassilicata)
Η δύσβατη και απομονωμένη θέση του χωριού στις ανατολικές υπώρειες του Ψηλορείτη έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στη δημιουργία ισχυρών θυλάκων αντίστασης καθόλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας.
Απο τα πρώτα χρόνια της Οθωμανικής κατάκτησης, (1646) ο Κρουσώνας έγινε Βακουφικό χωριό και οι φόροι του αφιερώθηκαν στη συντήρηση του μουσουλμανικού Τεμένους του Σουλτάν Ιμπραχήμ στο Χάνδακα ενώ οι κάτοικοι του απολάμβαναν προνόμοια, όπως φοροαπαλλαγές και εξαιρέσεις απο αγγαρείες.
Το 1710 εγκαταστάθηκαν στο χωριό οι πρώτοι μουσουλμάνοι κάτοικοι προφανώς για να ασκήσουν την τοπική εξουσία και να καταλάβουν διοικητικές θέσεις. Ο πληθυσμός αυτός δεν μπόρεσε να διατηρηθεί, έτσι που στην Αιγυπτιακή απογραφή του 1834, στον οικισμό καταγράφονται μόνο χριστιανοί κάτοικοι.
Απο τις οικογένειες αυτές, σπουδαιότερη ήταν αυτή των Καπέληδων, που κατ' άλλους ήταν εξισλαμισμένη οικογένεια του Κρουσώνα που κατέλαβε διοικητικές θέσεις και απέκτησε μεγάλη περιουσία στο κέντρο του χωριού που παλαιότερα ονομαζόταν Καπελιανό.
Τελευταίος των Καπέληδων, ήταν ο Καπέλης Αγάς, ο οποίος φονεύτηκε το 1814.
Τον Σεπτέμβριο του 1866, λίγο μετά το τέλος της Μάχης του Σερβιλή, ισχυρός Τούρκικος στρατός βάδισε κατά του Κρουσώνα. Οι 300 Επαναστάτες υπο τον Παύλο Ντεντιδάκη που είχαν αναλάβει την άμυνα του χωριού δεν μπόρεσαν να αποκρούσουν τους Τούρκους και οπισθοχώρησαν.
Οι Τούρκοι μπήκαν στο χωριό και πήραν 30 ή 40 ηλικιωμένους αιχμάλωτους τους οποίους έσφαξαν στο Ηράκλειο, ενώ επι τρείς ημέρες κουβαλούσαν απο τον Κρουσώνα λάφυρα. Όταν ολοκλήρωσαν τη λαφυραγωγία έβαλαν φωτιά στο χωριό καίγοντας 110 απο τα 220 σπίτια του.
Οθωμανικές Απογραφές
1650 91 νοικοκ. 25 άγαμ. ''Krusona''
1671 103 χαράτσα ''Kursona''
1834 140 χριστ. οικογ. ''Khrusonas'' (Αιγυπτ. Απογρ. - R. Pashley)
Απογραφή Κρητικής Πολιτείας
1900 1753 κάτ. ''Κρουσώνας'' (Έδρα ομώνυμου Δήμου)
Πηγές
Σ. Σπανάκης - Πόλεις και χωριά της Κρήτης
Ι. Φαντάκης - Οικισμοί της Κρήτης κατα τη Β' Βυζαντινή περίοδο
Νικ. Σταυρινίδης - Ο Καπετάν Μιχάλης Κόρακας και οι Συμπολεμιστές του
Κρητικά Χρονικά - Τομος Ι (pdf)